مفهوم کیفیت در سیستم آموزش

کیفیت در تمام طول تاریخ هدف و تقاضای همیشگی انسان بوده­است. تلاش­های فراوانی برای ارائه یک مفهوم صریح و شفاف از کیفیت شده­است. سازمان جهانی استاندارد، کیفیت را مجموعه ویژگی­ها و خصوصیات یک فرآورده یا خدمتی که بیانگر توانایی آن در برآوردن خواسته­ها باشد تعریف کرده­است(1). یکی از مسائل مطرح شده در سال­های اخیر در آموزش پزشکی، افت کیفیت آموزش پزشکی ­است. امیراسماعیلی و همکاران(1391) در مطالعه­ی کیفی چالش­های آموزش پزشکی عمومی در ایران، کیفیت پایین آموزش را در نتایج خود گزارش کرده­اند(2). مطرح بودن افت کیفیت در آموزش پزشکی ضرورت توجه به ارتقاء کیفیت را اعلام می­کند. سؤال مطالعه این است که آیا مدیران آموزشی که وظیفه تصمیم­گیری، هدایت و کنترل برنامه­ها را به عهده دارند با مفهوم کیفیت در آموزش آشنا هستند؟ این مطالعه کیفی و به روش تحلیل محتوا با هدف کسب اطلاع از درک مدیران آموزشی از چیستی مفهوم کیفیت در سیستم آموزش، در دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران انجام شد. طی بررسی متونی که انجام شد به نظر رسید در خصوص تبیین مفهوم کیفیت از دیدگاه افراد به ویژه در دانشگاه مطالعه خاصی انجام نشده و اکثر مطالعات برای بررسی و تعیین عوامل مؤثر بر بهبود کیفیت است (6-4) انجام مطالعه کیفی در موارد نبود دانش کافی در ارتباط با هر موضوع برای دستیابی به هدف مورد نظر کفایت بیش­تری خواهد داشت زیرا تحقیق کیفی بر روی تجربیات افراد تأکید دارد و دیدگاه افراد را بررسی     می­کند. برای انتخاب شرکت­کنندگان از نمونه­گیری مبتنی بر هدف (purposeful sampling) استفاده شد تا از تجربیات افراد کلیدی استفاده شود و با توجه به هدف مطالعه مدیران آموزشی گروه­های آموزشی برای مصاحبه در این پژوهش انتخاب شدند. جمع­آوری اطلاعات با مصاحبه نیمه ساختار یافته صورت گرفت. بدین صورت که مصاحبه­ها بصورت انفرادی انجام شد. راهنمای مصاحبه که شامل مقدمه­ی مصاحبه و سؤال بازبود (کیفیت در سیستم آموزشی چیست؟) و سؤالات دیگری که با توجه به صحبت­های انجام شده بین مصاحبه­گر و شرکت­کننده مطرح می­شد. در اختیار هر فرد قرار گرفت. 4 نفر از مدیران آموزشی(2نفر علوم پایه و 2 نفر بالینی)، دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران در سال 93 تا اشباع داده­ها (data saturation)، در این مصاحبه شرکت کردند. ملاحظات اخلاقی پژوهش از جمله کسب مجوز لازم برای انجام پژوهش، رضایت آگاهانه توسط شرکت­کنندگان که شامل هدف مطالعه، مدت زمان مصاحبه، شرایط استفاده از متن مصاحبه و استفاده از کد به جای نام افراد برای رعایت اصول محرمانگی مشخصات شرکت­کنندگان، بطور کامل لحاظ شد. محتوای مصاحبه­های انجام شده، با کسب اجازه از مشارکت­کنندگان ضبط و در اسرع وقت نسخه برداری شد. در مرحله بعد، متن­ها بصورت جملات کوتاه معنی دار (meaningful units) تفکیک و هر یک از خطوط شماره گذاری گردید و پس از کسب تأیید محتوای مکتوب مصاحبه­های انجام شده توسط هر یک از شرکت کنندگان (member-check)، کدهای اولیه (جملات یا مفاهیم اصلی) استخراج و در نهایت تم­ها استخراج گردید. به منظور اطمینان از صحت و استحکام داده­ها که به نوعی مشابه روایی و پایایی در مطالعات کمّی می­باشد، متن مکتوب مصاحبه­ در اختیار اساتید صاحب­نظر(peer-check) قرار گرفت تا تفاوت یا تشابه مفاهیم استخراجی آن­ها با مفاهیم استخراج شده توسط پژوهشگر مشخص شود. از تجزیه و تحلیل داده­های حاصل از مصاحبه با مدیران آموزشی درباره­ی چیستی مفهوم کیفیت در آموزش در کل 7 تم استخراج شد که شامل: عملکرد اعضای هیئت علمی، وجود کوریکولوم، وجود برنامه مدون برای اجرای کوریکولوم، فراگیر با انگیزه، ارائه خدمات مورد رضایت مشتری، وجود نیروی انسانی مجرب و متخصص و انجام ارزیابی درونی بود. به نقل از هداوند، مفهوم کیفیت در سیستم آموزشی از نظر آلکین، عملکرد فراگیر، تدریس مدرسان و تخصیص منابع است و از نظر عمادزاده هر عاملی که در ارائه خدمات آموزشی دخالت دارند، جزیی از مفهوم کیفیت در سیستم آموزش است(3). که چنانچه معادل سازی شود شاید انگیزه فراگیر و عملکرد هیئت علمی را مشابه دو مفهوم عملکرد فراگیر و تدریس مدرسان در نظر گرفت اما در کل مفاهیم ذکر شده به نقل از هداوند شباهتی به یافته­های این مطالعه ندارد اما همه تم­های استخراج شده این مطالعه در تعریف عمادزاده از مفهوم کیفیت در سیستم آموزش قرار می­گیرد. در یافته­های مطالعه سبحانی نژاد و همکار(1387) مفاهیم مختلفی از کیفیت سیستم آموزشی استخراج شده­است. تطابق با استانداردهای از قبل تعریف شده و دستیابی به اهداف، مجموعه­ای از اقدامات برای پاسخگویی به نیازهای معین جامعه و عرضه خدمات مورد نیاز جامعه(1) در این مطالعه نیز شاید فقط پاسخگویی به نیازهای معین جامعه و عرضه خدمات مورد نیاز جامعه را با مفهوم ارائه خدمات مورد رضایت مشتری در این مطالعه مشابه فرض کرد و سایر مفاهیم شباهتی به مفاهیم یافت شده  در این مطالعه ندارد. شهرکی پور در مطالعه خود(1391) تجهیز کلاس­ها به تکنولوژی نوین، انجام پژوهش، تغییر محتوای آموزشی، تدریس استادان و توسعه حرفه­ای آنان را عوامل مؤثر در افزایش کیفیت در دوره­ی کارشناسی ارشد گزارش کرده­است(4) در این مطالعه فقط تدریس استادان را می­توان با تأمل معادل با عملکرد هیئت علمی فرض کرد زیرا عملکرد استادان و هیئت علمی فقط در تدریس خلاصه نمی­شود. چپمن ( (Chapmana و همکاران (2005) در مطالعه خود به توسعه استانداردهای جدید آموزشی، بهبود محتوای کتاب­های درسی، برگزاری آموزش­های قبل از خدمت برای مدرسین، بهبود حقوق مدرسین، ایجاد سیستم­های ارزیابی و نظارت، توجه به مدیریت کلاس، فراهم کردن امکانات و فضای آموزشی، بهبود محیط یادگیری و ارزشیابی نتایج یادگیری در ارتباط با بهبود کیفیت دست یافته­اند(5) در این مطالعه ایجاد سیستم ارزیابی و نظارت را می­توان مشابه تم ارزیابی درونی در این مطالعه فرض کرد. خاشعی نیز در پایان نامه خود که دیدگاه اساتید و دانشجویان را در ارتباط با عوامل بهبود کیفیت مورد بررسی قرار داده بود انگیزه دانشجویان به تحصیل را بیشترین درصد از نظر هر دو گروه اعلام کرده است(6) که دقیقاً معادل با تم انگیزه فراگیر در این مطالعه است. بازرگان،کیفیت آموزش عالی را درونداد، فرایند، برونداد و پیامدهای سیستم آموزشی که با توجه به استانداردهای معین شده و اهداف و رسالت سیستم آموزشی منطبق باشد، تعریف کرده­است(1) بر اساس این تعریف یافته­های این مطالعه نشان می­دهد که مدیران آموزشی با توجه به تجارب خود، کیفیت آموزشی را درک کرده­اند ولی در ذهن خود طبقه­بندی ساختارمندی بر اساس یک تعریف علمی ندارند. لازم است دوره­های آموزشی کیفیت در سیستم آموزشی با توجه به انواع الگوهای ارائه شده در کیفیت آموزش به صورت هدفمند برای مدیران آموزشی و سایر نیروی انسانی دانشگاه برگزار شود تا مسئولین و مدیران آموزشی با توجه به رسالت و اهداف دانشگاه، دانشکده و گروه­های آموزشی، الگو یا الگوهایی را برای اجرا و ارتقاء کیفیت بکار بگیرند. همچنین با انجام اقدام پژوهی، نواقص، کاستی­ها و مشکلات موجود در سیستم آموزشی کشف شود و با برنامه­ریزی دقیق برای ارتقاء کیفیت دانشکده پزشکی تلاش شود.